Z danych GUS za 2020 rok wynika, że długość życia przeciętnego mężczyzny w Polsce to 72,6 lat, natomiast kobiety 80,7 lat1. Powszechny wiek, w którym można skorzystać z prawa do emerytury to w Polsce 65 lat dla mężczyzn i 60 lat dla kobiet. Jest to możliwość, a nie obowiązek odejścia z pracy i rozpoczęcia pobierania emerytury. Nieprawidłowe jest bowiem przekonanie, że osiągnięcie wieku emerytalnego jest równoznaczne z utratą zdolności do pracy.

Decyzja o przejściu w stan bierności zawodowej powinna być podjęta po rozważeniu jej pozytywnych, ale i negatywnych skutków. Zakończenie pracy zawodowej jest jednym z najbardziej stresogennych wydarzeń. Wiąże się ze zmianą trybu życia, zerwaniem więzi społecznych, często związanych ze środowiskiem pracy, co rodzi ryzyko poczucia osamotnienia, depresji oraz utraty dotychczasowego statusu społecznego. Wprawdzie emerytura stabilizuje sytuację finansową, która w przypadku kontynuowania zatrudnienia może być zagrożona w sytuacji utraty pracy i niemożności znalezienia innej, to jednak trzeba brać pod uwagę to, że nie istnieje taki system emerytalny, który pozwalałby na zachowanie takiego samego standardu życia, jaki zapewniała praca zawodowa. Emerytura jest zawsze poważnym uszczerbkiem w dochodach.

Wśród różnych przyczyn skorzystania z prawa do pobierania emerytury natychmiast po jego uzyskaniu najczęściej pojawia się stan zdrowia. Istotnie, średnia długość życia w zdrowiu to dla mężczyzn 60,3 lat, a dla kobiet 64,3, co oznacza, że powszechny wiek emerytalny dla mężczyzn dotyczy osób nie będących w pełnym zdrowiu2. Wśród osób, które chciałyby zakończyć pracę w chwili osiągnięcia wieku emerytalnego, co czwarta zmieniłaby decyzję o chęci przejścia na emeryturę, gdyby cieszyła się w tym czasie dobrym zdrowiem. Trzeba jednak mieć na uwadze to, że nie każda dolegliwość czy choroba powoduje zmniejszenie zdolności do pracy. Natomiast niewątpliwe jest to, że wraz z upływem lat życia dochodzi do ubytków i osłabienia różnych funkcji i organów życiowych. Tempo i zakres tych zmian są bardzo zindywidualizowane i zależą od wielkości obciążeń i trybu życia, a także warunków środowiska. U osób będących w okresie późnej dojrzałości, który rozpoczyna się w wieku 55-60 lat obserwuje się zmniejszenie beztłuszczowej masy ciała, masy mięśni i ich siły, zmniejszenie gęstość kości, ruchomości stawów, pogorszenie sprawności lokomocyjnej i stabilności postawy. Pogarsza się sprawność funkcjonowania układu krążenia i oddechowego. Te zmiany powodują pogorszenie wydolności fizycznej, a tym samym możliwości wykonywania wysiłku fizycznego, zwłaszcza ciężkiego, angażującego duże grupy mięśniowe.

Pogorszeniu ulegają również koordynacja wzrokowo-ruchowa, czas reakcji, szybkość płynność i elastyczność ruchów oraz czas utrzymywania określonej szybkości ruchów, stąd trudność pracy w narzuconym szybkim tempie. Osoby starsze gorzej niż młodsze tolerują wykonywanie wysiłku o charakterze statycznym i jest on bardziej męczący. Gorsza tolerancja wysiłku statycznego, obniżenie siły mięśni oraz ogólnie gorsze funkcjonowanie układu ruchu u osób starszych powoduje, że nie powinny one być angażowane do prac wymagających dużej siły (dźwiganie przy niezmechanizowanych pracach transportowych), a także wykonywania czynności z podniesionymi rękoma, przedłużającej się, wymuszonej pozycji ciała, skręcenia/pochylenia kręgosłupa, znacznego zgięcia/prostowania/skręcenia w stawie nadgarstkowym. Wraz z wiekiem następują niekorzystne zmiany w zakresie funkcjonowania narządów zmysłu – pogarsza się wzrok (co wymaga zwiększenia natężenia oświetlenia na stanowiskach pracy), słuch (zwłaszcza w zakresie tonów wysokich, co wymaga odpowiedniej modyfikacji sygnałów dźwiękowych) i dotyk. U osób starszych obniżają się zdolności adaptacyjne organizmu, stąd gorsza jest tolerancja nieregularnych godzin pracy, pracy zmianowej oraz gorącego lub zimnego mikroklimatu. Wraz z postępem procesu starzenia obniżają się zdolności poznawcze (myślenie, zapamiętywanie, uczenie się, koncentracja uwagi). Dla osób starszych prace koncepcyjne i wymagające abstrakcyjnego myślenia, szybkiego podejmowania decyzji są trudniejsze. Zmniejsza się możliwość wykonywania kilku czynności równocześnie i płynnego przejścia z jednego typu aktywności do innego.

Ogólne osłabienie sprawności psychofizycznej postępujące wraz z procesem starzenia powoduje, że stopniowo obniża się zdolność do wykonywania niektórych rodzajów prac, zwłaszcza tych najbardziej obciążających. Niezależnie od wieku indywidualna wielkość obciążenia nie powinna być większa niż 1/3 maksymalnych indywidualnych możliwości. Ponieważ, jak wyżej opisano możliwości obniżają się wraz z wiekiem, w tym samym tempie powinny się obniżać wymagania, jakie stawia praca. Oznacza to, że w wielu przypadkach dotychczas wykonywana praca dla starszej osoby stanie się za ciężka, za trudna, lub warunki, w jakich jest wykonywana staną się nieakceptowalne. Kontynuowanie pracy w takiej sytuacji jest jednym z czynników przyspieszających proces starzenia się.

Jako przykład rosnącego wraz z wiekiem obciążenia może posłużyć obliczenie wykorzystania maksymalnych możliwości wówczas, gdy wykonywana jest ciężka praca fizyczna. Zasadą jest, że niezależnie od wieku podczas codziennej pracy zawodowej osoby o przeciętnej wydolności fizycznej nie powinny angażować więcej niż 1/3 indywidualnych maksymalnych możliwości. O ile mężczyźni w wieku 25-30 lat wykonując pracę ciężką angażują 24,0-31,1% swych maksymalnych możliwości, to mężczyźni wykonujący pracę o takiej samej ciężkości w wieku 51-60 lat wykorzystują już 31,1-43,3%, a w wieku ≥ 60 lat aż 35,0-45,4%3. Podobnie kobiety wykonujące pracę ciężką będą angażowały 24-28% maksymalnych możliwości w wieku 25-30 lat, 31,6-36,8% w wieku 51-60 lat, a gdyby pracowały jeszcze w wieku ≥ 60 lat już 41,2-47,6%. Dlatego dla kobiet i mężczyzn w wieku > 50 lat wykonywanie ciężkiej pracy stanie się obciążeniem nadmiernym. Nie oznacza to, że pracownicy dotychczas wykonujący ciężką pracę utracili zdolność do pracy. Mają jeszcze do uzyskania uprawnień emerytalnych 10 lat (w przypadku kobiet) i 15 lat (w przypadku mężczyzn). Trzeba dla nich znaleźć inne stanowisko – odpowiednia będzie praca średnio ciężka lub lekka. Zmiana stanowiska pracy na mniej obciążające, lub stawiające mniejsze wymagania, pozwala zachować dobry stan zdrowia, kontynuować pracę w zadowalających warunkach, w sposób efektywny i skuteczny, a także zapobiega wcześniejszemu wykluczeniu z grupy osób aktywnych zawodowo.

Zmiana stanowiska wiąże się najczęściej z koniecznością posiadania innych umiejętności. Z racji gorszej zdolności uczenia się osób starszych, słabszej pamięci, koncentracji uwagi opanowanie nowego zawodu może być rzeczą trudną. Zdecydowanie dużo lepszym rozwiązaniem będzie przygotowywanie pracowników do czekających ich zmian kilka lat wcześniej. Każdy powinien mieć świadomość, że wykonywanego w młodym wieku zajęcia nie będzie mógł kontynuować do końca swojej kariery zawodowej. Jednocześnie każdy powinien mieć szansę by powierzano mu takie zadania, które będzie mógł wykonywać perfekcyjnie, adekwatnie do swojego wieku i możliwości. W wielu badaniach wykazano, że skłonność do odchodzenia z rynku pracy jest większa wśród osób gorzej wykształconych, pracujących w niestabilnych warunkach i na stanowiskach pracy nieuwzględniających możliwościom starszych pracowników (źle zorganizowanych, o wysokim tempie pracy, z niskim poziomem samodzielności), mających ograniczony dostęp do dalszego rozwoju. Tworzenie pracownikom warunków ustawicznego kształcenia się, nabywania nowych umiejętności, a jednocześnie pozytywne nastawienie pracodawcy do zatrudniania osób starszych jest kluczem do wydłużania aktywności zawodowej.

 

1Rocznik Demograficzny 2021, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2021; https://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/roczniki-statystyczne/roczniki-statystyczne/rocznik-demograficzny-2021,3,15.html
2Health life years. Eurostat; https://ec.europa.eu/eurostat/databrowser/view/hlth_hlye/default/table?lang=en
3Maksymalne możliwości, których wskaźnikiem jest maksymalne pochłanianie tlenu, zostały określone w grupie 1188 osób pracujących (524 kobiet i 664 mężczyzn w wieku 18–64 lat) [Bugajska J., Makowiec-Dąbrowska T., Bortkiewicz A., Gadzicka E., Marszałek A., Lewandowski Z., Konarska M. Physical capacity of occupationally active population and capability to perform physical work. Int. J. Occup. Saf. Ergon. 2011;17(2):129-138. doi: 10.1080/10803548.2011.11076883]