Zarówno definicja czynników biologicznych, jak i obowiązki pracodawcy i pracowników związane z zapobieganiem wystąpieniu negatywnych skutków narażenia na te czynniki zostały wskazane w Rozporządzeniu Ministra Zdrowia z dnia 22 kwietnia 2005 r. w sprawie szkodliwych czynników biologicznych dla zdrowia w środowisku pracy oraz ochrony pracowników zawodowo narażonych na te czynniki (Dz. U. 2005 nr 81 poz. 716 z późniejszymi zmianami). Zgodnie z definicją, której aktualnie obowiązujące brzmienie zostało zapisane w nowelizacji tego aktu prawnego (Dz. U. 2008 nr 48 poz. 288) do szkodliwych czynników biologicznych obecnych w środowisku pracy są zaliczane:
- drobnoustroje komórkowe, w tym zmodyfikowane genetycznie;
- jednostki bezkomórkowe zdolne do replikacji lub przenoszenia materiału genetycznego, w tym zmodyfikowane genetycznie;
- hodowle komórkowe i
- pasożyty wewnętrzne człowieka,
które mogą wywołać zakażenia, alergie lub zatrucia.
W kontekście wyżej wskazanego rozporządzenia „drobnoustroje komórkowe”, czyli takie, które posiadają budowę komórkową, oznaczają bakterie i grzyby mikroskopowe. Zarówno bakterie, jak i grzyby mogą prowadzić metabolizm i rozmnażać się niezależnie od komórek gospodarza (m.in. człowieka).
Niektóre bakterie wytwarzają formy przetrwalne (przetrwalniki), które mogą długo, wiele miesięcy, a nawet lat przetrwać w niekorzystnych dla nich warunkach środowiska, pozostając zdolne do rozwoju po dostaniu się do organizmu człowieka.
Z kolei grzyby w procesie rozmnażania wytwarzają zarodniki (spory), które są uwalniane z zarodni (konidiów) do powietrza, a wraz z prądami powietrza i wiatrem mogą być przenoszone na duże odległości.
Poszczególne rodzaje / gatunki bakterii i grzybów różnią się podatnością na środki dezynfekcyjne oraz stosunkowo łatwo nabywają cech oporności na działanie preparatów dezynfekcyjnych.
Natomiast termin „jednostki bezkomórkowe zdolne do replikacji lub przenoszenia materiału genetycznego” oznacza wirusy i priony.
Wirusy są zbudowane z materiału genetycznego (RNA lub DNA) upakowanego i osłoniętego płaszczem białkowym (kapsydem) lub osłonką lipidowo-białkową. Taka budowa powoduje, że mogą namnażać się tylko w komórkach gospodarza (m.in. człowieka), ale niektóre z nich są zdolne do przetrwania, niekiedy nawet kilku tygodni czy miesięcy w niekorzystnym środowisku, poza żywym organizmem, bez utraty zdolności do zakażania ludzi. Poszczególne gatunki wirusów różnią się budową, zjadliwością wobec człowieka, ale też podatnością na działanie różnych środków dezynfekcyjnych (wirusobójczych).
Słowo „prion” pochodzi od anglojęzycznych słów PRotein InfectiON, oznaczających „zakażenie białkiem”. Priony nie posiadają materiału genetycznego (kwasów nukleinowych), zbudowane są z białka, będącego nieprawidłową postacią (o zmienionej strukturze przestrzennej) glikoproteiny, naturalnie obecnej w układzie nerwowym ludzi i zwierząt, zwanej też białkiem prionowym. Priony wywołują choroby zakaźne u zwierząt i ludzi, określane jako pasażowalne encefalopatie gąbczaste, czyli przewlekłe zwyrodnieniowe choroby układu nerwowego, spowodowane nagromadzeniem w tkankach nieprawidłowej postaci glikoproteiny. Cechą charakterystyczną prionów jest wysoka odporność na większość środków i procedur dezynfekcyjnych, w tym również działanie enzymów proteolitycznych (hydrolizujących wiązania wewnątrz cząsteczki białka) oraz niewrażliwością na denaturację pod wpływem wysokiej temperatury.
Hodowle komórkowe prowadzone in vitro mogą pochodzić od ludzi lub zwierząt. Ich hodowla musi być prowadzona w odpowiednich, ściśle określonych dla danego typu komórek i sterylnych warunkach. Jeśli do środowiska laboratorium zostaną przeniesione mikroorganizmy, hodowle komórkowe bardzo łatwo ulegają zakażeniu, szczególnie bakteriami lub wirusami. Dlatego, z uwagi na wysokie ryzyko zakażenia komórek, co z kolei stanowi zagrożenie infekcyjne dla pracowników laboratoriów, hodowle uwzględnione w definicji szkodliwych czynników biologicznych.
Zgodnie z definicją, do czynników biologicznych zaliczane są też mikroorganizmy modyfikowane genetycznie (ang. genetically modified microorganisms, GMM), czyli takie bakterie, grzyby
i wirusy, w których celowo wprowadzono zmiany w materiale genetycznym. Co istotne, do szkodliwych czynników biologicznych zalicza się tylko te GMM, które mogą stanowić zagrożenie dla ludzkiego zdrowia (mogą być przyczyną zakażenia, alergii lub zatrucia). Natomiast, wszystkie GMM, w tym również takie, które zostały pozbawione lub naturalnie nie posiadają cech chorobotwórczych, czyli są bezpieczne dla zdrowia człowieka, podlegają pod odrębne przepisy Ustawy z dnia 22 czerwca 2001 r. o mikroorganizmach i organizmach genetycznie zmodyfikowanych (Dz.U. 2022 poz. 546).
Pasożyty wewnętrzne człowieka to szeroka grupa organizmów, do której należą pierwotniaki oraz robaki.
Pierwotniaki to jednokomórkowe organizmy pasożytnicze, występujące na całym świecie. Wykazują zdolność do zakażania różnych tkanek i organów człowieka, mogą pasożytować we krwi, jelitach oraz zakażać narządy takie jak oczy, skórę, śledzionę, wątrobę. Największe ryzyko infekcji u ludzi dotyczy drogi pokarmowej, dlatego pracownicy wykonujący czynności narażające na kontakt z tymi pasożytami muszą bezwzględnie przestrzegać procedur bezpiecznej pracy, w tym szczególnie higieny i dezynfekcji rąk.
Natomiast robaki to organizmy wielokomórkowe, do których zalicza się do nicienie, przywry i tasiemce. W organizmie ludzkim najczęściej występują w jelitach, ale mogą być zająć również inne organy lub wędrować po organizmie (postacie larwalne). Podobnie jak w przypadku pierwotniaków, zapobieganie infekcjom u eksponowanych na nie pracowników polega na restrykcyjnie przestrzeganej higienie.
Zapobieganie infekcjom u pracowników wykonujących pracę w narażeniu na bakterie, grzyby, wirusy, priony i pasożyty wewnętrzne wymaga opracowania i wdrożenia procedur bezpiecznego postępowania na wszystkich etapach pracy w kontakcie z nimi, włącznie ze zbieraniem, przechowywaniem i usuwaniem odpadów. Pracodawca musi też mieć świadomość, że równie ważne jak wdrożenie tych procedur, jest rygorystyczne egzekwowanie od pracowników stosowania się do nich podczas wykonywania czynności zawodowych.
Służymy wsparciem konsultacyjnym ekspertów Instytutu Medycyny Pracy im. prof. J. Nofera w Łodzi w zakresie oceny ryzyka zawodowego w odniesieniu do czynników biologicznych w środowisku pracy oraz przygotowania zaleceń dla pracowników eksponowanych na te czynniki.