Zakład Bezpieczeństwa Chemicznego Instytutu Medycyny Pracy w Łodzi prowadzi Centralny Rejestr Danych o Narażeniu na Substancje, Mieszaniny, Czynniki lub Procesy Technologiczne o Działaniu Rakotwórczym lub Mutagennym w Środowisku Pracy (nazywany skrótowo CRCR), który gromadzi dane z zakładów pracy z terenu całego kraju. Zadanie jest realizowane ze środków Narodowego Programu Zdrowia na lata 2021 – 2025, finansowane przez Ministra Zdrowia.
Głównym celem prowadzenia rejestru jest uzyskanie informacji na temat występowania czynników rakotwórczych lub mutagennych w środowisku pracy na terenie całego kraju. Ponadto informacje te są wykorzystywane do działań profilaktycznych, objęcia odpowiednią opieką zdrowotną pracowników zawodowo narażonych na kancerogeny i mutageny oraz określenia właściwych środków zarządzania ryzykiem w skali zarówno zakładu pracy, jak i całego kraju. Warto zaznaczyć, że odległe skutki działania substancji rakotwórczych i mutagennych mogą wystąpić po wielu latach od narażenia i w konsekwencji mogą niekorzystnie wpływać na zdrowie starzejącego się pracownika.
Zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Zdrowia z dnia 24 lipca 2012 r. w sprawie substancji chemicznych, ich mieszanin, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym w środowisku pracy (Dz. U. 2021 poz. 2235 ze zm.), podobnie jak wcześniej obowiązujące w tym zakresie akty prawne, nakłada na pracodawców m.in. obowiązek prowadzenia rejestru prac w kontakcie z określonymi w rozporządzeniu substancjami, mieszaninami, czynnikami i procesami technologicznymi, a także rejestru pracowników narażonych na te czynniki. Zgodnie z § 4 ust. 3 ww. rozporządzenia Instytut Medycyny Pracy w Łodzi jest zobligowany do prowadzenia Centralnego Rejestru gromadzącego dane z zakładów pracy z terenu całego kraju.
Największą i najbardziej rozbudowaną grupę kancerogenów lub mutagenów zawodowych stanowią substancje chemiczne. Substancjami chemicznymi o działaniu rakotwórczym lub mutagennym w środowisku pracy zgodnie z § 2 pkt 1 ww. rozporządzenia są substancje spełniające kryteria klasyfikacji jako rakotwórcze lub mutagenne kategorii 1A lub 1B określone w rozporządzeniu Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 1272/2008, tzw. rozporządzeniu CLP. Substancje te mogą występować w zakładzie pracy zarówno w postaci własnej, jak i jako składniki mieszanin – przy czym za mieszaniny o działaniu rakotwórczym lub mutagennym w środowisku pracy uznaje się mieszaniny zawierające ww. substancje w stężeniach powodujących zaklasyfikowanie mieszaniny jako rakotwórczej lub mutagennej kategorii 1A lub 1B (§ 2 pkt 2 ww. rozporządzenia Ministra Zdrowia z 2012 r.). Z punktu widzenia użytkownika można łatwo rozpoznać te substancje i mieszaniny po zwrocie wskazującym rodzaj zagrożenia, tzw. zwrocie H. Zwrot ten znajduje się w karcie charakterystyki w sekcji 2 oraz na etykiecie produktu chemicznego. W przypadku substancji rakotwórczych kategorii 1A lub 1B stosowany jest zwrot H350 „Może powodować raka” lub H350i „Wdychanie może powodować raka”, natomiast w przypadku substancji mutagennych kategorii 1A lub 1B zwrot H340 „Może powodować wady genetyczne”. Należy podkreślić, że wg kryteriów rozporządzenia CLP niektóre substancje klasyfikuje się jako rakotwórcze lub mutagenne kategorii 2 – substancje te nie są uznane za kancerogeny ani mutageny zawodowe i rozporządzenie Ministra Zdrowia z 2012 r. nie ma do nich zastosowania.
Instytut Medycyny Pracy opracował wykaz 946 substancji aktualnie zakwalifikowanych jako substancje o działaniu rakotwórczym lub mutagennym w środowisku pracy na podstawie wykazu substancji z klasyfikacją zharmonizowaną w Unii Europejskiej, znajdującego się w tabeli 3 załącznika VI do rozporządzenia CLP. Warto podkreślić, że powyższy wykaz nie jest wykazem zamkniętym. Obowiązek klasyfikacji substancji nieznajdujących się w wykazie klasyfikacji zharmonizowanej spoczywa na ich dostawcach (producentach lub importerach substancji). Jeżeli dostawca uzna, że substancja spełnia kryteria klasyfikacji jako rakotwórcza lub mutagenna kategorii 1A lub 1B, to ta substancja również podlega wymogom określonym w rozporządzeniu Ministra Zdrowia z 2012 r. pomimo, że nie ma określonej klasyfikacji zharmonizowanej.
Warto zaznaczyć, że obecność w środowisku pracy substancji o działaniu rakotwórczym lub mutagennym może wynikać nie tylko ze stosowanych surowców lub wytwarzanych celowo produktów, ale substancje te mogą powstawać jako produkty uboczne podczas procesów produkcyjnych. W załączniku nr 1 do rozporządzenia Ministra Zdrowia z 2012 r. znajduje się zamknięty, liczący obecnie 8 pozycji, wykaz procesów technologicznych, w których dochodzi do uwalniania substancji chemicznych, ich mieszanin lub czynników o działaniu rakotwórczym lub mutagennym. Jeżeli w zakładzie pracy występuje którykolwiek z tych 8 procesów to w rejestrze uwzględnia się ten proces bez wskazywania konkretnych substancji. W przypadku innych procesów należy prowadzić rejestr uwzględniający konkretne wydzielające się do środowiska pracy substancje o działaniu rakotwórczym lub mutagennym.
Uwaga! W dniu 3 grudnia 2021 r. w Dzienniku Ustaw zostało ogłoszone Obwieszczenie Ministra Zdrowia z dnia 3 listopada 2021 r. w sprawie ogłoszenia jednolitego tekstu rozporządzenia Ministra Zdrowia w sprawie substancji chemicznych, ich mieszanin, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym w środowisku pracy (Dz. U. 2021 poz. 2235). Tekst ten obejmuje wszystkie wcześniejsze zmiany rozporządzenia z wyjątkiem zmiany z dnia 7 lutego 2023 r. (Dz. U. 2023 poz. 284).
Przypominamy, że ocena ryzyka zawodowego w odniesieniu do czynników chemicznych i biologicznych w środowisku pracy oraz przygotowanie zaleceń dla pracowników eksponowanych na te czynniki to jeden z możliwych tematów bezpłatnych konsultacji. Zgłoszenia do udziału w konsultacjach są nielimitowane, a także przyjmowane w trybie ciągłym. Oznacza to, że jeśli zakład pracy omawiał już swoje działania prozdrowotne z naszymi ekspertami wcześniej, a jest zainteresowany kontynuowaniem tej współpracy i kolejnymi konsultacjami, to oczywiście może się zgłosić ponownie. Szczegółowe informacje dotyczące zakresu aktualnie prowadzonych konsultacji, a także interaktywny formularz zgłoszeniowy, można znaleźć w zakładce Centrum Konsultacyjne.